Tworzenie obszarów chronionych nie wystarczy. Ochrona bioróżnorodności wymaga zintegrowanych rozwiązań

Różnorodność biologiczna, kluczowy element funkcjonowania Ziemi, jest definiowana jako zmienność żywych organizmów we wszystkich środowiskach – lądowych, morskich i wodnych – oraz zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe, między gatunkami i w ramach ekosystemów. Pomimo ogromnego znaczenia dla ekosystemów i dobrobytu człowieka, globalna różnorodność biologiczna jest obecnie poważnie zagrożona. Naukowcy mówią wręcz o wielkim wymieraniu gatunków.

 

 

Na świecie znanych jest około 1,4 miliona gatunków, z czego w Polsce zidentyfikowano ponad 60 tysięcy. Niestety, liczba gatunków szybko maleje, co związane jest głównie z działalnością człowieka. Intensyfikacja rolnictwa, wylesianie, urbanizacja, zmiany klimatyczne, gatunki inwazyjne, nadmierna eksploatacja zasobów oraz zanieczyszczenia środowiska to główne przyczyny spadku różnorodności biologicznej.

 

Jesteśmy aktualnie świadkami największego wymierania gatunków. Do tego tempo tego wymierania kwalifikuje się, jako najszybsze w historii. Przyczynia się również do tego niesamowita ekspansja człowieka, jako gatunku. Aby zapewnić tak wielkiej ilości ludzi przestrzeń do życia przekształciliśmy 75% środowiska lądowego i 2/3 środowiska wodnego a 50% naturalnych lasów zostało wyciętych. Te zmiany spowodowały utratę lub radykalne przekształcenie naturalnych siedlisk. Konsekwencją tego jest liczba zagrożonych gatunków – szacuje się, że jest ich ponad milion.

 

• Przyczyny utraty różnorodności biologicznej

 

• Zmiany siedlisk: Człowiek przekształca stabilne ekosystemy, takie jak lasy i mokradła, w tereny rolnicze i zurbanizowane. W Polsce rolnictwo zajmuje aż 60% powierzchni kraju, co prowadzi do eliminacji wielu gatunków. Na poziomie globalnym zanika m.in. 70% lasów w regionie Morza Śródziemnego czy 35% lasów mangrowych.
• Zmiany klimatu: Wzrost temperatury i zmiany w opadach wpływają na rozmieszczenie gatunków, czas ich reprodukcji oraz na intensywność chorób i gradacji szkodników. Przykładem jest wymieranie żab w Ameryce Środkowej, które przypisuje się chorobom rozwijającym się wskutek zmian klimatycznych.
• Gatunki inwazyjne: Obce gatunki wprowadzane przez człowieka zagrażają rodzimym organizmom, wywołując szkody ekologiczne i ekonomiczne. Globalizacja potęguje ten problem.
• Nadmierna eksploatacja zasobów: Intensywne połowy ryb oraz wycinanie lasów przekraczają możliwości regeneracyjne ekosystemów, co grozi ich załamaniem.
• Zanieczyszczenie środowiska: Nadmiar zanieczyszczeń osłabia organizmy i czyni je bardziej podatnymi na inne zagrożenia.

 

• Konsekwencje utraty różnorodności biologicznej

 

Utrata różnorodności biologicznej jest jednym z najpoważniejszych wyzwań ekologicznych, z którymi mierzy się współczesny świat. W Polsce, mimo relatywnie wysokiego poziomu ochrony przyrody, również obserwuje się spadek liczby gatunków i degradację ekosystemów. Różnorodność biologiczna, czyli zróżnicowanie genetyczne, gatunkowe i ekosystemowe, stanowi podstawę życia na Ziemi, zapewniając kluczowe usługi ekosystemowe, takie jak produkcja tlenu, oczyszczanie wody czy zapylanie roślin. Jej utrata wpływa negatywnie nie tylko na przyrodę, ale również na życie człowieka, zdrowie społeczeństw i stabilność gospodarki.

 

Degradacja ekosystemów prowadzi również do zmniejszenia zdolności oczyszczania wody, magazynowania dwutlenku węgla czy zapylania roślin. Przykładowo, spadek liczebności owadów zapylających, takich jak pszczoły, zagraża stabilności produkcji żywności. Ponadto, zniszczenie mokradeł i lasów przyczynia się do zwiększenia emisji gazów cieplarnianych oraz nasilenia skutków zmian klimatycznych, co dodatkowo pogłębia problem.

 

SŁUCHAJ PODCASTU: dr Kasper Jakubowski: Mamy dług wobec natury

 

Wymieranie gatunków ma również bezpośredni wpływ na ludzkie zdrowie i dobrobyt. Przyroda dostarcza wielu cennych surowców, w tym substancji farmakologicznych, które są wykorzystywane w medycynie. Utrata różnorodności genetycznej ogranicza możliwości odkrywania nowych leków i środków leczniczych. Co więcej, degradacja ekosystemów zwiększa ryzyko występowania chorób zakaźnych, które łatwiej przenoszą się w zdegradowanym środowisku. Zmiany w strukturze ekosystemów sprzyjają także migracjom ludzi zmuszonych do opuszczania miejsc zamieszkania, co powoduje kryzysy humanitarne.

 

Zanik bioróżnorodności wiąże się także z konsekwencjami społeczno-ekonomicznymi. Wiele społeczności, zwłaszcza rdzennych, opiera swoje życie na lokalnych zasobach przyrodniczych, które stopniowo zanikają. Intensywne użytkowanie przyrody, takie jak nadmierne połowy ryb czy wycinka lasów, przekracza zdolności regeneracyjne ekosystemów, co prowadzi do wyczerpywania się zasobów naturalnych. Z kolei degradacja krajobrazów o dużym znaczeniu kulturowym, takich jak lasy deszczowe czy obszary górskie, powoduje utratę dziedzictwa kulturowego oraz tradycyjnej wiedzy społeczności lokalnych.

 

Aby przeciwdziałać tym problemom, konieczne jest zintensyfikowanie działań na rzecz ochrony bioróżnorodności. W Polsce ważną rolę odgrywają obszary Natura 2000 oraz parki narodowe, które zapewniają ochronę najcenniejszych siedlisk i gatunków. Kluczowe znaczenie mają również programy restytucji zagrożonych gatunków, takich jak żubr czy ryś. Jednak samo tworzenie obszarów chronionych nie wystarczy. Wymagana jest również edukacja ekologiczna, która zwiększy świadomość społeczną na temat potrzeby ochrony różnorodności biologicznej. Ponadto wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju w rolnictwie, leśnictwie i przemyśle może znacząco ograniczyć negatywny wpływ człowieka na środowisko. Tylko zintegrowane i globalne podejście pozwoli zahamować procesy degradacji przyrody i zapewnić równowagę między potrzebami człowieka a funkcjonowaniem ekosystemów.

 

• Co robić?

 

Naukowcy, którzy na co dzień zajmują się kwestią ochrony ekosystemów wskazują różnorodne działania mające na celu zahamowanie utraty różnorodności biologicznej:

• Inwentaryzacja gatunków: Dokładniejsze badania i katalogowanie istniejących gatunków.
• Zrównoważony rozwój: Ograniczanie negatywnych skutków rolnictwa i leśnictwa poprzez wprowadzanie mozaikowych krajobrazów oraz rozwój technologii mniej szkodliwych dla środowiska.
• Zachowanie zagrożonych gatunków: Tworzenie banków nasion oraz hodowla zagrożonych organizmów w warunkach sztucznych.
• Odtwarzanie ekosystemów: Przywracanie naturalnych siedlisk i powiększanie chronionych obszarów.
• Edukacja i polityka: Zwiększanie świadomości społecznej i wdrażanie skutecznych przepisów ochronnych.

 

• Perspektywa Polski

 

Polska, jako kraj o bogatych zasobach naturalnych, może poszczycić się stosunkowo wysokim poziomem bioróżnorodności w porównaniu z innymi krajami europejskimi. Na terenie kraju występuje około 60 tysięcy gatunków organizmów, w tym unikalne gatunki fauny i flory. Dominującym elementem krajobrazu są obszary rolnicze (60% powierzchni), które w istotny sposób wpływają na różnorodność biologiczną, a także lasy pokrywające 28% powierzchni Polski. Polska posiada dobrze rozwiniętą sieć obszarów chronionych, takich jak parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe oraz obszary Natura 2000, które wspierają ochronę siedlisk i gatunków.

 

Ochrona bioróżnorodności w Polsce jest gwarantowana przez liczne akty prawne i międzynarodowe konwencje. Główne regulacje krajowe to Konstytucja RP, która w artykułach 5 i 74 zobowiązuje państwo do ochrony środowiska, oraz ustawa o ochronie przyrody z 2004 roku, będąca podstawowym aktem prawnym regulującym ochronę gatunkową i obszarową. Do najważniejszych aktów europejskich należą Dyrektywa Siedliskowa i Dyrektywa Ptasia, które wprowadzają sieć Natura 2000, obejmującą około 20% powierzchni Polski. Oprócz tego Polska jest stroną wielu międzynarodowych konwencji, takich jak Konwencja o różnorodności biologicznej (CBD) i Konwencja Ramsarska o ochronie obszarów wodno-błotnych. Niestety, mimo iż wiemy doskonale o tym, jak potrzebna jest ochrona, nie zawsze ten argument zwycięża z partykularnymi interesami konkretnych grup społecznych. Przykładem może być skandaliczna decyzja o zmianie statusu ochrony wilka, która podważa rekomendacje naukowców i dobre praktyki pokojowej koegzystencji między człowiekiem a drapieżnikami.

 

CZYTAJ WIĘCEJ: Zero waste – styl życia, który oszczędza pieniądze

 

Pomimo dobrze rozwiniętego systemu ochrony, Polska zmaga się z wieloma wyzwaniami w zakresie bioróżnorodności. Główne zagrożenia to intensyfikacja rolnictwa, uproszczenie krajobrazu, zmiany klimatyczne, zanieczyszczenia środowiska i napływ gatunków inwazyjnych. Wprowadzenie wielkoobszarowych upraw i eliminacja elementów środowiska, takich jak zadrzewienia czy mokradła, negatywnie wpływa na liczebność wielu gatunków. Zmiany klimatyczne dodatkowo przyczyniają się do przekształceń ekosystemów, takich jak zanikanie mokradeł czy degradacja siedlisk wilgotnych. Jednak działania takie jak wprowadzanie mozaikowych krajobrazów rolniczych czy programy restytucji gatunków, jak żubr czy ryś, dają nadzieję na zahamowanie tych procesów.

 

Polska wyróżnia się wysokim poziomem ochrony przyrody, ale dalsze działania są niezbędne, aby sprostać rosnącym wyzwaniom. Efektywne wdrażanie przepisów prawnych oraz rozwój nowych inicjatyw ochronnych są kluczowe dla utrzymania bioróżnorodności w kontekście zmieniającego się klimatu i presji urbanizacyjnej. Włączenie społeczeństwa w procesy ochrony środowiska, rozwój edukacji ekologicznej oraz skuteczne zarządzanie obszarami chronionymi mogą przyczynić się do zapewnienia równowagi między potrzebami człowieka a natury.

 

Ochrona bioróżnorodności wymaga zintegrowanych rozwiązań, ponieważ ekosystemy są ze sobą wzajemnie powiązane. Żadne środowisko naturalne nie istnieje w izolacji – zmiany w jednym ekosystemie mogą wpływać na funkcjonowanie innych. Dlatego działania na rzecz ochrony bioróżnorodności muszą być skoordynowane i uwzględniać zarówno aspekty lokalne, jak i globalne. Kluczowe jest połączenie inicjatyw ochrony przyrody z rozwojem zrównoważonego rolnictwa, gospodarki wodnej oraz działań na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu. Na przykład ochrona obszarów leśnych wspiera nie tylko lokalną faunę i florę, ale także globalne procesy sekwestracji dwutlenku węgla, co pomaga w ograniczaniu skutków globalnego ocieplenia. Współpraca międzynarodowa, odpowiedzialne zarządzanie zasobami i zaangażowanie lokalnych społeczności są zatem kluczowe dla skutecznych działań.

 

Efektywna ochrona bioróżnorodności wymaga także integracji nauki, technologii i polityki. Badania naukowe dostarczają wiedzy na temat funkcjonowania ekosystemów i wpływu działalności człowieka na różnorodność biologiczną. Technologie, takie jak monitoring satelitarny czy analizy DNA, umożliwiają szybsze i bardziej precyzyjne identyfikowanie zagrożeń dla środowiska. Jednocześnie polityka musi tworzyć ramy prawne i finansowe, które sprzyjają wdrażaniu skutecznych rozwiązań. Wprowadzenie mechanizmów ochrony, takich jak parki narodowe, korytarze ekologiczne czy programy restytucji zagrożonych gatunków, wymaga długoterminowego planowania i ścisłej współpracy międzysektorowej. Tylko dzięki takiemu podejściu możliwe jest skuteczne zabezpieczenie bioróżnorodności dla przyszłych pokoleń.

 

CZYTAJ WIĘCEJ:

• Bałtyk pod presją
• Koniec paradygmatu podporządkowywania natury człowiekowi
• Zielone ale martwe biologicznie środowisko – tak wyglądają plantacje palm olejowych